«Остуоруйа  ыллыгынан»

5 -6 саастаах  оҕолорго уус-уран айымньыны билиһиннэрии

​

​

Сыала:

Суорун Омоллоон «Дьол чорооно» остуоруйатын араас көруҥнээх дьайымаллар ненуе билиьиннэрии.

​

Соруктар:

Үөрэтэр:

Оҕо тылын  саппааһын  байытыы (чороон, чурумчуку, ыраахтааҕы, надьараал, бастыҥа, илин кэбиһэр, бөҕөх, оһуор, байҕал)

​

Сайыннарар:

Оҕо  бэйэ - бэйэтин кытта  кэпсэтэр  дьоҕурун,   бэйэ  икки  ардыгар  быһаарсар  үөруйэхтэрин, тобуллаҕас  толкуйун  сайыннарыы.

​

Иитэр:

Саха остуоруйатыгар  кэрэхсэбиллээх  сыһыаҥҥа  иитии, саха төрут культуратыгар үөрэтии.

Остуоруйа  нөҥүө  оҕону  үтүө  сиэргэ–майгыга,  үгэскэ  иитии.

Тулалыыр эйгэҕэ киһилии  сыһыаҥҥа  иитии.

Үөрэтэр  уобаластар  алтыһыылара:

Оҕо билэр-көрөр дьоҕурун,  саҥарар  саҥатын, бодоруһар үөрүйэхтэрин,  эт-хаан  өттүнэн    сайыннарыы, кэрэ эйгэҕэ  иитии.

Дьаһымал  сүрүн   көрүҥнэрэ:

Оонньуу,  уус–уран  айымньыны  ааҕыы, кэпсэтиһии, айар үлэ, кэрэ эйгэ, хамсаныы,  эти-хааны чэбдигирдии.

Туттуллар  матырыйаал:

Иллюстрированнай араас кестуулээх макеттар,  кумааҕы куукулалар, чороон макета, поднос, чороон быьыылаах фартук, маркер, сахалыы киэргэллэр: бастыҥа, илин кэбиһэр,  музыкальнай центр, проектор.

Сана тылы уерэтии: ньадараал – нууччалыыттан генерал диэн тыл тылбааьа, бай5ал,

​

Барыыта.

    Үтуө  кунунэн,  о5олоор! Биьиги бугун наһаа  интэриэһинэй  «Дьол чорооно» остуоруйа5а   ыалдьыттыахпыт. Бу остуоруйаҕа Чурумчуку диэн чороон ууһа, ыраахтааҕы, уонна кини надьарааллара бааллар. Билигин эьигини кытта бу остуоруйаны куукулалар кемелерунэн оонньоон керуехпут (Оҕолорго куукулалары тунэтии: Чурумчуку, ыраахтааҕы, ньадьарааллар).

Остуоруйабытын саҕалыыбыт.

1 көстүү. Бала5ан кестуутэ

       Былыыр-былыр тордох -  ирдэх таҥастаах Чурумчуку уус  олорбута эбитэ уһу. Кини чороон ууһа эбит. Оҕолоор, чороон диэн тугуй?  Туохха тутталларый? Тугунан оҥороллоруй? Туохтаах буоларый? (Оҕолор эппиэттэрэ). Чурумчуку  наһаа дьадаҥы эбит. Онтон санаата түһэн утуйан хаалбыт. (Оҕо утутар).

    О5олоор,  Чурумчуку утуйа сыттаҕына,  биһиги киниэхэ көмөлөһөммут, аптаах чороон оҥоробут дуо? Манна көннөру чорооннор сыталлар. Ону биһиги киэргэтэн аптаах оҥоробут. Экраҥҥа чороон ойуутун көрүҥ  эрэ.  Хайдах оһуордаах буолар эбитий? (Тиис уонна долгун оһуор оҥотторуу).

Кыраьыабай да чороон буолла, о5олор, билигин Чурумчукубут балаҕаныгар теннуеххэйин.

 Арай  сарсыарда   Чурумчуку уһуктан  кэлбитэ   бэртээхэй быьыылаах сабыс саҥа чороон  турар эбит. (Чороону остуолга ууруу). Көннөрү чороон буолбатах-көмүс чороон эбит. Күн диэки эргитэн ыллахха, арыынан аллар, кымыһынан кыынньар, сүөгэйинэн мөлбөйөр дьикти чороон эбит.

 

Чурумчуку онтон үөрэн чугастааҕы  ыалларын ыҥыран  ыһыах тэрийэр. ( Көстууну эргитии-ыһыах көстүүтэ).

2 көстүү. Ыьыах көстүүтэ.

   Чурумчуку дьикти көмүс чороонноммутун  ыраах олорор ыраахтааҕы  тойон истэр. Ыраахтааҕы  чорооҥҥо  ымсыырар, ньадьарааларынан илдьиттиир. «Чорооҥҥун ыраахтаа5ыга биэрэ тарт!» - диэн бирикээстииллэр.  Чурумчуку биэрбэт. Ыраахтааҕы чорооҥҥо ымсыыран бэйэтинэн тиийэн кэлэр. “Чорооҥҥун миэхэ тоҕо илдьибэтиҥ?”- диэн  хаһыытаабыт. Онуоха Чурумчуку: “Чороонум  миигин аһатар- таҥыннарар. Ону биэрэн баран хайдах тыыннаах буолуохпунуй?”. “Кыһын устата аһыыр аскын, таҥнар таҥаскын тэрийиэм”, - диэбит ыраахтааҕы.

       Чурумчуку эрэйдээх маныаха сөбүлэһэн,  үксүгэр куттанан даҕаны,  чороонун ыраахтааҕыга биэрэн ыытар. Кини ылбыт аһын,  таҥнар таҥаһын кыһын устатыгар  аһаан-таҥнан бүтэрэн кэбиспит.  Иккис кыһыныгар эмиэ аччыктаан, тоҥон барбыт.

      Инньэ гынан Чурумчуку: “Ылбыт аһым-таҥаһым буттэ”, - диэн ыраахтааҕыга  бэйэтэ барбыт.

3 көстүү. Тыа көстуутэ.

     Чурумчуку баран иһэн сис тыаҕа икки ытырыык ыты, үс сүр бөрөнү, үс хардан эһэни көрсө түспүт. Бу ыраахтааҕы кыыллара эбит (оҕолор кыыллары булан аҕалаллар).  Оҕолоор,  бу ханнык кыылларый? Кыыллар Чурумчукуну көрөн ырдьыгынаан тиистэрин таһааран барбыттар. (Оҕолор саҥаран көрдөрөллөр).

 - Ыт хайдах урэрий? (Ырдьыгыныыр)

- Бөрө хайдах улуйарый? (уу-уу-уу)

- Эһэ  хайдах саҥарарый? Көрдөрүҥ эрэ.

Маладьыастар,  кыыллары кытта  ооньуоххайыҥ . (Хамсаныылаах оонньуу)

  Наьаа учугэйдик оонньоотубут, билигин остуоруйабытыгар теннуеххэйин.   Чурумчуку кыыллары керен кыыһырбыт. Кини кыыһырдаҕына  туохха да холоммот күүстэнэр эбит. Бу кыыллары сыгынньах илиитинэн харбаталаан ылан айахтарын томторуктаан баран,  атахтарыттан таҥнары куругар баайталаан кэбиспит.  Ыраахтааҕы дыбарыаһыгар тиийбит.

4 кестуу. Ыраахтааҕы дыбарыаһа.

“Ыраахтааҕы тойон,  чороммун аҕал!” – диэбит. Ыраахтааҕы соһуйан айаҕын ата түспүт уонна ньадьараалларыгар хаһыытаабыт: “Илдьэн байҕалга бараҕыҥ!” . Ньадьарааллар Чурумчукуну байҕал биэрэгэр илдьибиттэр.

5 кестуу. Бай5ал кестуутэ

Уу кытыытыгар  аҕалалларын кытта:” Уоһум, обоор!” – диэбит  Чурумчуку.  Онуоха уоһа байҕалы оборон ылбыт. Байҕаллара уолан хаалбыт.  Ньадьарааллар сөҕүү бөҕөнү сөхпуттэр. Куттанан куотан хаалбыттар. (Чэ эрэ,ньадьарааллар куоталлар).

Дыбарыаска тиийэн  үҥсубуттэр. Онуоха ыраахтааҕы Чурумчукуну тутан ылан хайа үрдүгэр улуу уокка быраҕыҥ диэн бирикээстээбит.

6 кестуу: Хайа кестуутэ

Ону ньадьарааллар Чурумчукуну тутан ылан хайа уотугар бырахпыттарыгар Чурумчуку: “Уоһум,  кут!». Уоһа бүтүн байҕалы төттөрү куппут.  Кутаа уот умуллан уу анныгар тимирбит.   Ыраахтааҕы  суона бэрт буолан кыайан сүүрбэккэ, байҕалга былдьаппыт.  Тимирэ-тимирэ күөрэйбит, күөрэйэ-күөрэйэ тимирбит. Ол кэннэ көрдөспүт: «Чурумчукуо, үрүҥ күммүн сүтэримэ! Көмүс чорооҥҥун ыл. Улахан кыыспын ойох ыл уонна саарыстыбам аҥаарын эн бас бил!» -  диэбит.    Онуоха Чурумчуку ыраахтааҕыны ууттан хостообут. Чороонун ылбыт. Ыраахтааҕы улахан кыыһын кэргэн ылбыт уонна саарыстыбатын аҥаарын бас билбит.

7 көстүү:  Ыһыах.

    Чурумчуку үөрүүтүттэн  уйгу-быйан ыһыаҕын ыспыт. Бар дьон кини үөрүүтүн үллэстэ сахалыы мааны таҥастарын кэтэн  оһуохайдыы кэлбиттэр.

    Оҕолоор, биһиги ыьыахха сылдьар дьон сиэринэн танныахха уонна киэргэниэххэ. Чороон танаспытын кэтэн (чороон быһыылаах фартук кэтэллэр) Чурумчукуну үөрдүөххэйин,  араас  сахалыы киэргэллэринэн симэниэххэйин (остуоллартан талан ылан киэргэл иилинэллэр). Ол кэннэ төгүрүччү  туран оһуохай этиэххэйиҥ.

(Оһуохай этиитэ).

Оһуон -оһуон оһуохай,

Эһиэн- эһиэн эһиэхэй!

Бары бииргэ мустаммыт

Чурумчуку үөрүүтүн

Үллэстиэҕиҥ,  оҕолоор.

Дьол чорооно аҕаллын

Элбэх үтүө үөрүүнү.

Оһуохайдыыр оһуохай,

Эһиэхэйдиир эһиэхэй!

   Күндү оҕолоор! Баҕарабын эһиэхэ дьоллоох оҕо сааһы, үгүс үөрүүнү-көтүүнү! Көрсүөххэ диэри!

​